આજે શિક્ષણ પદ્ધતિમાં ચાલી રહેલી ગળાકાપ સ્પર્ધા હવે રાષ્ટ્રીય ચિંતાનો મુદ્દો બની ગઈ છે. નવી પેઢી હાલમાં ટકાવારી આવે તે માટે રેંન્કની હોડમાં વ્યસ્થ છે. માતા-પિતા બાળકની માનસિક સ્થિતિને સમજ્યા વગર તેને વધુ માર્ક્સ મેળવવાની દોડમાં દોડાવી રહ્યા છે.આધુનિક શિક્ષણ પધ્ધતિથી તત્કાલીન પ્રતિભાઓ તો ઉભરી રહી છે પરંતુ આ પેઢીનું ભવિષ્ય શું હશે એની ચિંતા કરવી જરુરી છે. નવી પેઢી સંપૂર્ણ રીતે ભૌતિકતાની પાછળ છે, જીવનનું મૂલ્ય બદલાઈ ગયુ છે અને સૌથી મોટુ નુકસાન એ થયુ છે કે આ પેઢીની અંદર અશાંતિ છે.
તમામ સુખ, જરૂરિયાતોના સાધનો હોવા છતા તેની પાસે શાંતિ નથી. શિક્ષાના પ્રચાર પ્રસારના કારણે ઘણો લાભ થયો છે પરંતુ એક નુકસાન એ થયુ છે કે ભણેલા ગણેલા લોકો અશાંત થઈ ગયા છે. આજનું શિક્ષણ સેવાનું માધ્યમ હતું જે શોષણનું કારણ બની ગઈ છે.
દેવલોકવાસી આચાર્ય શ્રીરામ શર્માનું કહેવુ છે કે ફક્ત શિક્ષણ જ નહી વિદ્યાની પણ જરૂરી છે. શિક્ષા ફક્ત બાહ્ય જ્ઞાન પીરસે છે જ્યારે વિદ્યા આંતરિક અનુભૂતિઓ કરાવે છે. શિક્ષણ સંસ્થાનો, પુસ્તકો અને અન્ય ટેક્નિકલ માધ્યમો દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે જ્યારે વિદ્યાની શરૂઆત મૌલિક ચિંતનથી થાય છે.
શિક્ષા ફક્ત વિચાર આપે છે જ્યારે વિદ્યા વિચારોને આચાર સાથે જોડે છે. શિક્ષા માટે ઘણા શિક્ષકો મળી જશે પરંતુ વિદ્યા માટે ગુરુ શોધવા પડશે. વિદ્યા કહે છે કે થોડો સંયમ રાખો, આજના યુગમાં વ્યક્તિગત જરૂરિયાતો અને મહત્વાકાંક્ષાઓને કાબુમાં રાખવી એજ સંયમ છે અને સદ્કાર્યનો વિસ્તાર કરવો એજ સેવા છે.
વિદ્યા પોતાની સાથે સંયમ અને સેવા લાવે છે. પરંતુ શિક્ષા ફક્ત લૂંટ અને શોષણ કરવાનું શીખવી રહી છે. શિક્ષાએ લોકોના મગજ અને ખિસ્સા તો ભરી દીધા પરંતુ વ્યક્તિત્વને ખોખલુ કરી નાંખ્યુ છે. શિક્ષા લોકોની આદતો બનાવે છે જ્યારે વિદ્યા સ્વભાવ તૈયાર કરે છે.
આદતો ધ્યાનમાં અડચણ ઊભી કરે છે જેના કારણે શિક્ષિત વ્યક્તિ મેડિટેશનમાં ઘણી મુશ્કેલી બાદ એકાગ્રતા સાધી શકે છે. આ સમયે વિદ્યાનો આશ્રય મળવાના કારણે તે વધુ યોગ્ય બની ધ્યાન મગ્ન થઈ શકશે. એવુ નથી કે શિક્ષા ફક્ત બિન ઉપયોગી છે અને ફક્ત વિદ્યા ઉપયોગી બને છે. પરંતુ બન્નેનો સમન્વય સાધવામાં જીવનના આનંદ અને સુખનું રહસ્ય છુપાયેલુ છે.
ઘણા લોકો જીવનભર ખૂબ મહેનત કરતા હોય છે, જ્યારે તેઓ માનસિક રીતે થાકી જાય ત્યારે તીર્થો, પહાડો અથવા હીલ સ્ટેશનો તરફ જાય છે. શાંતિની શોધમાં તેઓ દુનિયાભરમાં ફરી વળે છે, પરંતુ એક સ્થળનો તેમને ક્યારેય વિચાર નથી આવતો. આ સ્થળ છે પોતાની જ ભીતરનું સ્થળ. જે શાંતિની શોધમાં દુનિયા ફર્યા તે તો આપણી અંદર જ છે. ફક્ત જરૂર છે તેને ઓળખવાની, તેને અપનાવાની અને આપણી અંદર જ જોવાની.
દુનિયાની સાથે દોડવાની હોડ આપણી અંદર અશાંતિ ભરી દે છે. કેટલાય સફળ અને બહારથી સુખી દેખાતા યુવાઓની અંદરની ઘોર અશાંતિથી પીડાતા. તેમને ક્યારેય ચેન નથી પડતું, કોઇ વાતમાં મન નથી લાગતું. કેટલાક લોકો તો થોડી ક્ષણો માટે પણ એકાંતમાં રહેતા ગભરાવા લાગે છે.
સાધનાનો માર્ગ શાંતિનો માર્ગ છે. એ હોશ અને બોધપૂર્વક જીવવાનો માર્ગ છે, બુદ્ધે સાધનાની એક ખાસ દ્રષ્ટિ આપી છે. બુદ્ધ અદ્ભુત થયા — આકાશમાં ઊગેલા સૂર્ય જેવા, માનસરોવરમાં ખીલેલા કમળ જેવા, અંધારાંમાં પ્રજવલિત દીપક જેવા. હું બુદ્ધનો પ્રશંસક છું. મારા પર બુદ્ધનો પ્રભાવ રહ્યો છે. એમનો મઘ્યમ માર્ગ જીવન જીવવાનો વ્યવહારુ અને વૈજ્ઞાનિક માર્ગ છે. ભોગ અને યોગ વચ્ચે, કામના અને સાધના વચ્ચે સંતુલન બેસાડવાનું કામ મઘ્યમ માર્ગ કરે છે.
મહાત્મા ગાંધીએ કહ્યું હતું, ‘મારું જીવન એ જ મારો સંદેશ.’ ગાંધીજી એવું તો કેવું જીવી ગયા, કે એમનું જીવન સૌને માટે આદર્શ સમાન ગણાય? એમના જીવનમાંથી સૌને સીધો અને સરળ બોધપાઠ મળે?
સંતો કે મહાપુરુષોનો સ્વભાવ એક સરખો હોય છે. આપણે હંમેશા તેમના બાહ્ય આવરણ પર નજર રાખીએ છીએ, અંદર સુધી ઉતરી નથી શકતા. સંતોને, મહાપુરુષોને જાણવા હોય તો તેમની અંદર ડોકિયું કરવાનો પ્રયત્ન કરો. કોઇ પણ ધર્મ હોય, કોઇ પણ પંથ હોય, કોઇ પણ સંપ્રદાય હોય, બધાનો ઉદ્દેશ છે માનવતાનું ઉત્થાન, સમાજનું કલ્યાણ અને રાષ્ટ્રની સેવા હોય છે. આ સિવાય કોઇ નવો ઉદ્દેશ નથી હોતો.
ઈશુ મહ્દ અંશે ઈશ્વરના રાજ્ય (કિંગડમ ઓફ ગોડ)ની ચર્ચા કરતાં હતા. તેનો અર્થ એ થાય છે કે પૃથ્વી પર ઈશ્વરની સત્તા જ સૌથી વધારે બળવાન છે. ઈશુનું કહેવું હતું કે પૃથ્વી પર ઈશ્વરના રાજ્યની સ્થાપના શીઘ્ર થવાની છે. તેમનું કહેવું હતું કે મનુષ્ય, ઈશ્વર પ્રેમથી પવિત્ર થઈને ઈશ્વરમાં પૂર્ણ આસ્થા રાખીને ઈશ્વરના રાજ્યની સ્થાપના કરી શકે છે. તેઓ ઈશ્વરને પિતા અને સ્વયંને તેમના પુત્ર કહેતા હતા.
સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ઉપનિષદ નામના ગ્રંથોનો ઘણો મહત્વપૂર્ણ દરજ્જો છે. ઉપનિષદમાં સમાયેલા બહુમૂલ્ય અને ઉપયોગી જ્ઞાનને કારણે જ તેમને વેદોનો સાર કે વેદોનું મસ્તક પણ કહેવાય છે. આધ્યાત્મના વિષયમાં સર્વોચ્ચ સ્તરના સર્વશ્રેષ્ઠ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે એક માત્ર પ્રમાણિક સાધન ઉપનિષદ ગ્રંથ છે.
ભારતીય સંસ્કૃતિ અને હિંદુ ધર્મ દ્વારા વિશ્વને અપાયેલો અનુપમ ઉપહાર એટલે ગીતા. સમગ્ર વિશ્વમાં ગીતા નામના ગ્રંથને નિર્વિવાદ રૂપે સર્વોત્તમ કૃતિ માનવામાં આવે છે. એકમાત્ર ગીતામાં જ સમસ્ત ધર્મો અને માનવજીવનનો સાર સમાયેલો છે. આટલા નાના આકારમાં આટલું વિશાળ, વ્યાપક અને ગંભીર શાશ્વત જ્ઞાન પ્રદાન કરનાર અન્ય કોઈ ગ્રંથ નથી.
હિંદુ ધર્મના પ્રામાણિક અને મૂળ ધર્મ ગ્રંથ વેદ છે. વેદનો અર્થ છે જ્ઞાન અથવા વિવેક. વેદ માનવ રચિત નથી, પરંતુ તે ઈશ્વર દ્વારા સુપાત્ર, યોગ્ય ઋષિ-મુનિઓને નિ:શબ્દ વાણીમાં પ્રદાન કરાયેલી અનુભૂતિઓનો લિપિબદ્ધ સંગ્રહ છે.
તાઓ ધર્મનો શાબ્દિક અર્થ માર્ગ થાય છે. ચીનમાં તાઓ ધર્મનું સ્થાન બૌદ્ધ ધર્મથી પહેલા અત્યંત માન્ય અને પ્રચલિત હતું. આ એક જટિલ ધર્મ છે. જે ચીનીઓની વિશ્વ સંકલ્પના પર આધારિત છે.
1. જે ગુણનું નામ લેવામાં આવે તે એનું સાચું લક્ષણ નથી. જે સ્વર્ગમાંથી પહેલા અવતર્યુ હશે તે અવ્યક્ત છે.2. તાઓ અસીમ છે, તેના જ ઊંડાણ દ્વારા બધું ઉત્પન્ન થાય છે. તે અનાસક્ત છે. જેને કોઇ નથી જાણતું તે કેવી રીતે ઉત્પન્ન થયું?, તેનો જવાબ છે કે તે અનાદિ છે.3. અનાદિ કાળથી તાઓ દ્વારા જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઇ રહ્યું છે.તાઓને ગ્રહણ નથી કરી શકાતો. તાઓ અચિંતન છે, તેનું ચિંતન અઘરું છે. 4. મહાન તાઓ સર્વવ્યાપી છે, તે આ પાર પણ છે અને પેલે પાર પણ. સૃષ્ટિના દરેક જીવનું તેણે નિર્માણ કર્યું છે, તે જ સહુની રક્ષા કરે છે.5. જ્ઞાની પુરુષ તાઓને અનુસરે છે. સાધારણ મનુષ્ય તાઓના આશરે રહે છે. મૂર્ખ માણસ તાઓની મજાક ઉડાવે છે.6. આસક્તિ છોડી કાર્ય કરવું, કાર્ય કરતા રહેવું, થોડામાં વિશેષ અને વિશેષમાં થોડું નીરખવું, તમામ જીવ માટે મનમાં દયાની લાગણી જાળવી રાખવી વગેરે તાઓ શીખવે છે.7. કઠોર કાર્ય ત્યારે જ સફળ થશે જ્યારે મોટું કાર્ય પહેલા પૂર્ણ કરી લેવામાં આવે.8. નિર્માણ અને સંરક્ષણ કરવું, કર્મ કર્યા બાદ ફળની આશા ન રાખવી, પરોપકાર અને ન્યાય કરવો વગેરે બુદ્ધિના કાર્યો છે.9. ધનની પાછળ ન દોડવું, મનમાં વિરક્તા લાવવી. 10. જો ઘરને રત્નો કે સંપત્તિથી ભરી દેવામાં આવશે તો તેની જાળવણી માટેની ચિંતા ઊભી થશે, જ્યાં સંપત્તિ હશે ત્યાં અભિમાન અને ચિંતા ઉત્પન્ન થશે.11. જુગાર, દારૂ, ભોગવિલાસ, હિંસા, ધન-સંગ્રહ, મા-બાપની સેવા ન કરવી તથા અન્યોને હેરાન કરવા પાપ છે.
આ પ્રમાણે છે.
1. હીનયાન : આ શાખાનો અર્થ છે નાની સવારી. મૂળ રીતે બુદ્ધ ધર્મ આ હતો, જેણે બુદ્ધની શિક્ષા અને ઉપદેશોને મૂળ રુપમાં અપનાવ્યો. આને ‘દક્ષિણી બૌદ્ધ ધર્મ’ પણ કહેવાય છે. બૌદ્ધ ધર્મના મૂળ સિદ્ધાંત મૂળભૂત રીતે સનાતન હિન્દુ ધર્મમાંથી જ લેવામાં આવ્યા છે. માનવ જીવન દુ:ખોથી ભરેલું છે અને આ કષ્ટોની વૃદ્ધિ સ્વયં આત્મા દ્વારા થાય છે. આ આત્મા જ પુનર્જન્મના ચક્રમાંથી પસાર થાય છે. આ પુનર્જન્મનો અર્થ જ તમામ પ્રકારના દુ:ખોનો અંત છે.
કહેવત છે કે મૃત્યુ સામે કોઇનું ચાલતું નથી. પરંતુ દરેક નિયમ અને સિદ્ધાંત સામે કોઇને કોઇ અપવાદ ચોક્કસ હોય છે. અપવાદની આ સર્વ વ્યાપકતાથી મૃત્યુ પણ બચી શક્યું નથી. આજે જો કોઇને એમ કહેવામાં આવે કે આ પૃથ્વી પર કોઇ એવું પણ છે જે હજારો વર્ષથી જીવી રહ્યું છે તો આશ્વર્ય ચોક્કસ થશે. તે કોઇ એક નથી, આઠની સંખ્યામાં છે. તે મહાપ્રાણધારી અમર આત્માઓને ચિરંજીવીના નામથી ઓળખવામાં આવે છે. વિશ્વાસ નહીં આવે, પણ જે કહેવામાં આવી રહ્યું છે તે સત્ય છે. પ્રામાણિક છે અને શાસ્ત્રસમ્મત હોવાની સાથે વિજ્ઞાન પણ તેની સાથે સહમત છે. તેમના નામ નીચે પ્રસ્તુત છે.
(1) મનુષ્ય સ્વયં કર્મરૂપી બીજ વાવે છે અને સ્વયં તેનું ફળ ખાય છે.
અલગ-અલગ શબ્દકોશોમાં આપેલા અર્થ અનુસાર શીખ ધર્મનો અર્થ છે શિષ્ય, ચેલા, ગુરુનાનકના પંથના અનુયાયી, નાનકદેવના અનુયાયીઓનો એક વર્ગ. શીખ ધર્મ પણ જૈન ધર્મની જેમ હિન્દુ ધર્મની નજીકના ઘર્મોમાંનો એક છે. અર્થાત્ શીખ ધર્મ એટલે હિન્દુ ધર્મ સાથે સમાનતા કે એકરુપતા રાખે તેવો ગ્રંથ.
(2) અલ્લાહે મનુષ્યોના માર્ગદર્શન માટે નબી મોકલ્યા છે. (3) મોહમ્મદ સાહેબ છેલ્લા રસૂલ છે. (4) આખરિયત સત્ય છે. (5) એક દિવસ દુનિયા નાશ પામશે અને ખુદા બીજી દુનિયા બનાવશે. જીવનદાન આપશે. (6) ખુદા બંદાના સારા-નરસા કર્મોનો બદલો આપશે. (7) ઘર્મના પાબંદ લોકો જ જન્નતમાં જશે. (8) ધર્મને ન માનનારા કાફિર જહન્નુમમાં જશે. (9) નમાજ પઢવી અને રોજા રાખવા ફરજ છે. (10) કુરાનની વાત માનવી દરેક મુસલામાનની ફરજ છે. તે ખુદાની કિતાબ છે. (11) કોઈના પર ખરાબ નજર ન રાખો, કોઈના પર જુલ્મ ન કરો, બદચલનીથી બચો. (12) જકાત અને કુરબાની માનવી દરેક મુસ્લિમની ફરજ છે. (13) અન્યાયના શિકાર વ્યક્તિની આહને અલ્લાહ ક્યારેય અનસુની કરતો નથી. (14) ઈશ્વરની દયા કાફિર અને મોમિન બંનેને સમાન રૂપ.
શબ્દકોશમાં આપવામાં આવેલા અર્થ પ્રમાણે યહુદી એટલે યહુદ દેશના નિવાસી, યહુદ દેશની શામી જાતિ, યહુદ દેશ વગેરે છે. યહુદી ધર્મના વિષયમાં જોઈએ તો ખબર પડશે કે યહુદી ધર્મ ત્રણ હજાર વર્ષ પહેલાનો હિબ્રુ લોકોનો ધર્મ છે. યહુદીઓનું જન્મ સ્થાન અરબ હતું. ત્યાંથી તે ધીરે ધીરે પેલસ્ટાઈનમાં જઈને વસ્યો.
જૈન ધર્મમાં જે ‘જિનો’ કે મહાત્માઓને તીર્થંકર કહેવમાં આવે છે, જેઓ આ સંસારના અસંખ્ય જીવોના તારણહાર બન્યા છે. કિનારાને તીર્થ કહેવાય છે. ધર્મરુપી તીર્થના પાલનકર્તા તીર્થંકર કહેવાય છે. જૈન ધર્મના તીર્થંકરો આ પ્રમાણે છે:
જૈન ધર્મનો સાર એ છે કે મનુષ્યે સદૈવ સત્કર્મ કરવું જોઈએ. જીવનની દરેક ક્ષણ આત્મજ્ઞાન (કૈવલ્ય)ની પ્રાપ્તિમાં લગાવવી જોઈએ. સત્ય, પ્રેમ, અહિંસા, દયા,કરુણા, પરોપકાર અને સેવા જેવા ઉચ્ચ સાત્વિક ગુણોને જીવનમાં અવશ્યપણે અપનાવવા જોઈએ. ભોગ-વિલાસથી દૂર રહીને પ્રત્યેક કર્મ પવિત્ર અને સાત્વિક જ કરવું જોઈએ. નૈતિક જીવન અપનાવીને જ મનુષ્ય આ માયા (જન્મ-મરણનું ચક્ર)ના બંધનથી મુક્ત થઈ શકે છે.
જૈન ધર્મના મુખ્ય બે પંથ એટલે કે શાખા છે. એક દિગંબર અને બીજી શ્વેતાંબર. દિગંબર એટલે દિક્(દિશા) + અંબર(વસ્ત્ર), જેનો અર્થ છે નગ્ન. અપરિગ્રહ અને ત્યાગનું આ ચરમ ઉદાહરણ છે. દિગંબર સ્વરુપનો આશય એટલે સંપૂર્ણ ત્યાગ. સંપૂર્ણ ત્યાગ એટલે કોઇ પણ પ્રકારનો સંગ્રહ નહીં, શરીરના વસ્ત્રનો પણ ત્યાગ.
ધાર્મિક પુસ્તકોમાં ક્રોધને મનુષ્યની પશુપ્રવૃત્તિઓમાં મહત્વનું સ્થાન પ્રાપ્ય છે. મોટાભાગના પ્રસંગોમાં ક્રોધને નિંદનીય જ ગણાવવામાં આવ્યો છે. જો થોડું ઊંડાણમાં વિચારવામાં આવે તો ખ્યાલ આવશે કે ક્રોધને નિંદનીય ગણાવવો યોગ્ય જ છે. કારણ કે સોમાંથી નવ્વાણું ઘટનાઓમાં ક્રોધ કરવા પાછળનું કોઇ યોગ્ય કારણ જ નથી હોતું. કોઇની સામાન્ય ભૂલ પર પણ ગુસ્સે ભરાઇ જવું, ભૂલોને આદત, પરિસ્થિતિ કે મજબૂરીનું નામ આપી નજરઅંદાજ કરવી, આ બધું માણસની પ્રકૃતિમાં વણાઇ ગયું છે.
ભારતીય પરંપરામાં ‘ગુરુ પૂજન’નું એક આગવું સ્થાન છે. તા.૭મી જુલાઇના રોજ ગુરુપૂર્ણિમા છે. આ પ્રસંગે ‘ધર્મદર્શન’ને સાધુ-સંતો કહી રહ્યા છે જીવનમાં ગુરુનું મહત્ત્વ કેમ છે?
પ્રશંસા સહુને પ્રિય હોય છે. પણ પ્રશંસાથી નુકસાન એ થાય છે કે તે આપણી અંદર ક્યાંક ને ક્યાંક અહંકારના બીજ રોપવાનું શરુ કરી દે છે. ખુબ ઓછા એવા લોકો હોય છે જે પ્રશંસાને પચાવી જાણે છે. બાકી મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં એવું જ થાય છે કે પ્રશંસાનો વધારે પડતો ધોધ માણસમાં અભિમાનનું સ્વરુપ જન્માવે છે. હનુમાનજીએ આનાથી બચવાનો સહુથી સરળ ઉપાય બતાવ્યો છે, જેનાથી આપણે પ્રશંસા પણ મેળવી શકીશું અને અહંકાર પણ આપણાથી દૂર રહેશે.
આ સંસારમાં કેટલાક અપવાદોને છોડીને દરેક વ્યક્તિ ધનવાન બનવા ઇચ્છે છે. ધન વ્યક્તિને સુખ, આનંદ, સુવિધા અને સામાજિક સુરક્ષા આપે છે. આજે વિશ્વમાં ધનવાન લોકોની સંખ્યા એટલી ઓછી છે કે તેમની સુચિ બનાવવી સરળ છે. આની સરખામણીમાં ગરીબ લોકોની સંખ્યા વધારે છે. તો કેટલાક લોકોની આવક એટલી છે કે તે સમાજમાં સન્માનિત અને આદર્શ જિંદગી જીવી શકે છે. પણ ત્રણેય વર્ગોને જુઓ તો માલુમ પડશે કે દરેકમાં એક સમાનરુપે ધન મેળવવાની ઇચ્છા હોય છે.
ભાગમભાગ વાળી દિનચર્યામાં સહુથી વધારે ચિંતા જો કોઇની થાય તો તે છે તબિયત. હરીફાઈના જમાનામાં આગળ વધવાની ઘેલછા પાછળ આપણે આપણા સ્વાસ્થ્યની સંભાળ રાખવાનું ચૂકી જઇએ છીએ. અનિયમિત દિનચર્યા અને અનિયમિત આહાર લગભગ દર બીજા યુવાની ચિંતા છે. સ્વાસ્થ્યને સારું રાખવાની શીખ આપણે હનુમાનજી પાસેથી લેવી જોઇએ.
આજની ભાગદોડ ભરી જિંદગીમાં આપણે કંઇક પાછળ મૂકતા જઇએ છીએ. કંઇક છે જે આપણાથી દૂર જઇ રહ્યું છે. ભોતિક સફળતા અને સંસાધન જેટલા નજીક આવી રહ્યા છે, માનસિક સુખ અને શાંતિ એટલા જ દૂર જઇ રહ્યા છે. કુટુંબ પણ વિખરાઇ રહ્યું છે અને માણસને લગભગ નીચોવી નાખનારી જીવનશૈલીમાં આપણા માટે અનેક ખતરા ઊભા થઇ ગયા છે.
જૂની સર્વવિદિત કહેવત છે જેસી કરની, વેસી ભરની અર્થાત્ જેવું કરો, તેવું ભરો. આ વાત ભગવાન મહાવીરે કહી છે. કોઇ સાવ સામાન્ય મહેનત કરીને પણ વધારે સફળતા મેળવી જાય છે તો કોઇ અત્યંત મહેનત કરીને પણ અસફળતા મેળવે છે. ભારતીય સંસ્કૃતિમાં આ બધું પૂર્વે કરેલા કાર્યો પર આધારિત છે. ભગવાન મહાવીરે મનુષ્ય જીવનમાં સુખ-દુખ કેમ? આ રહસ્યની શોધ કરી અને તપના બળ પર તેમને એ જ્ઞાન થયું કે આપણે પોતે જ સુખ અને દુખનું કારણ છીએ. કોઇ અન્ય આપણને સુખી કે દુખી નથી કરી શકતું. તેમ છતાં જો કોઇ આપણું ખરાબ કરે છે, તે એ વ્યક્તિના ખરાબ કર્મોમાં ગણના પામે છે. પણ તેની સફળતા આપણા ખરાબ કર્મોનું ફળ નથી.
નિર્ધનતાના વિષયમાં કોઇ મહાપુરુષે ઉત્તમ વાત કહી છે. તેઓ લખે છે, “નિર્ધનતાને કારણે મનુષ્યને શરમ અનુભવવી પડે છે, શરમ હોય ત્યાંથી પરાક્રમ નષ્ટ થાય છે, પરાક્રમ નષ્ટ થવાથી અપમાન થાય છે, અપમાનને કારણે દુખ સહન કરવું પડે છે, દુખને લીધે શોક થાય છે, શોકથી બુદ્ધિ નષ્ટ થાય છે અને બુદ્ધિ ન હોવાથી મનુષ્યનો નાશ થઇ જાય છે. સાચી વાત છે કે નિર્ધનતા તમામ મુશ્કેલીઓનું કારણ છે.” આ વાંચીને કોઇ વિચારશે કે કોઇ જાણી જોઇને થોડી નિર્ધન રહે છે, આ તો બધી નસીબની વાત છે. માનીએ કે નસીબ જેવી પણ કોઇ વસ્તુ હોય છે, પણ ખરાબ નસીબ પણ તેનું જ બદલાઇ શકે જે કંઇ પ્રયાસ કરે. જ્યારે કોઇ માણસ પોતે જ પ્રયાસ નહીં કરે તો તેના ખરાબ નસીબને બદલવાની કોઇની તાકાત નથી. જો કોઇ પોતાની જ કથામાં દર્શક બનીને બેસી જાય તો કથાને રોકવા સિવાય અન્ય માર્ગ પણ શું હોય!
આજકાલ ધન કમાવવું સરળ છે પણ તેનું સાચું રોકાણ મુશ્કેલ છે. મોટાભાગના લોકોની સાથે બને છે એવું કે તેઓ ધન તો પુષ્કળ કમાય છે પણ તેનું યોગ્ય રોકાણ નથી કરી શકતા. પરિણામે તેઓ ફરીથી ધન ગુમાવી દે છે. જ્યારે ધન આવે ત્યારે મન-બુદ્ધિને જાગૃત કરી લો. નહીં તો આપનો પુરુષાર્થ નિષ્ફળ નીવડશે.